Gençlerin cinsel sağlık ve güvenli cinsellik pratikleri hakkındaki bilgi ve savunuculuk kapasitelerini geliştirmek amacıyla, Kadir Has Üniversitesi Cinsiyet Kimliği ve Cinsel Yönelim Çalışmaları Kulübü (KHAS+) ve Kadir Has Üniversitesi Toplumsal Cinsiyet ve Kadın Çalışmaları Araştırma Merkezi olarak Güvenli Cinsellik Kılavuzu’nu hazırladık.
Aralık 2019
Bu yayın Türkiye Aile Sağlığı ve Planlaması Vakfı desteği ile hazırlanmıştır.
Bu yayın içeriğinin sorumluluğu tamamıyla Kadir Has Üniversitesi Cinsiyet Kimliği ve Cinsel Yönelim Çalışmaları Kulübü ve Kadir Has Üniversitesi Toplumsal Cinsiyet ve Kadın Çalışmaları Araştırma Merkezi’ne aittir ve Türkiye Aile Sağlığı ve Planlaması Vakfı’nın görüşlerini yansıtmamaktadır.
Güvenli cinsellik, cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlar, HIV veya istenmeyen gebelik durumları olmadan güvenli cinsel ilişki deneyimine verilen isimdir. Güvenli cinsellik, ilişki esnasında hem kendinizi hem de partner(ler)inizi korumanız, risk almamanız anlamına gelir ve cinsellik deneyiminizden keyif almanızı sağlar.
Güvenli cinsellik, her cinsiyet kimliği ve cinsel yönelime sahip bireyler için önem taşır.
Cinsiyet Kimliği: Bir kişinin, kendisine doğumunda atanan cinsiyetle uyumlu olsun ya da olmasın, cinsiyetine dair derinden hissettiği içsel ve bireysel deneyime işaret eder.
Cinsel Yönelim: Bir kişinin duygusal, tutkusal ve cinsel çekimi ve samimi ve cinsel ilişkilerini karşı, aynı ya da birden fazla cinsiyetten kişilere dönük olarak yaşama kapasitesidir.
Kaynak: Kadir Has Üniversitesi Toplumsal Cinsiyet ve Kadın Çalışmaları Araştırma Merkezi, Toplumsal Cinsiyete Duyarlı Yazım Rehberi
Cinsellik, çoğunlukla heteroseksüel partner ilişkileri kapsamında düşünülür ve konuşulur. Ancak kendilerini herhangi bir cinsiyet kimliği veya cinsel yönelim ile tanımlayan bireylerin güvenli cinselliği hakkında konuşmak ve farkındalık yaratmak önemlidir. Bu konuda özellikle gençlerin farkındalık geliştirmesi ve güçlendirilmeleri önem taşır.
Güvenli cinsellik, sizi cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlardan korur.
Cinsel ilişki türleri arasında düşük veya yüksek risk taşıyan cinsel davranışlar vardır. Örneğin, bireyin kendisiyle veya partneriyle karşılıklı mastürbasyon yapması düşük riskli davranışlar arasındadır. Bireyin iç veya dış kondom kullanmadan ve farklı bir yöntemle korunmadan cinsel ilişkiye girmesi ise yüksek risk taşıyan bir davranıştır.
Korunmasız vajinal, anal veya oral cinsel ilişki, cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlara yol açabilir. Cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlar, 30’dan fazla bakteri, virüs ve parazit türünden kaynaklanabilir. Bu enfeksiyonlar, her türlü korunmasız vajinal, anal veya oral cinsel ilişkiyle bulaşır. Bazı enfeksiyon türleri gebelik, doğum veya emzirme sırasında anneden çocuğa veya kan/organ nakli ile bulaşabilir. Oral cinsel ilişki, çoğunlukla cinsel yolla bulaşan enfeksiyonların geçmesinde daha az risk taşıyan bir cinsel davranış olarak düşünülür. Ancak, herpes, gonore, klamidya, sifilis ve Hepatit B gibi virüsler oral cinsel ilişki yoluyla geçebilir.
En sık konuluşan veya görülen enfeksiyonlar arasında bulunan Hepatit A, B ve C, HSV1 ve HSV2, HPV, HIV viral enfeksiyonlar iken; klamidya, gonore ve sifiliz bakteriyel enfeksiyonlardır. Bakteriyel enfeksiyonlarda antibiyotik kullanımı ile etkili bir şekilde iyileşme sağlanır. Viral enfeksiyonlarda bazı enfeksiyon türleri vücuttan tamamen atılmasa da tedavi yoluyla etkisiz hale getirilebilir.
Enfeksiyonların yaygın belirtileri arasında, anormal vajinal akıntı, karın/kasık/bel ağrısı, genital siğil veya üretral akıntı bulunabilir. Ancak kişilerde herhangi bir belirti veya yakınma görülmeyebilir. Ciddi sonuçlara (sistematik hastalıklar, kronik enfeksiyonlar, dış gebelik, kanser, ölüm vb.) yol açabilen bu enfeksiyonların tedavisi ise hızlı ve etkili şekilde yapılmalıdır. Enfeksiyonların tedavisinde en önemli olan, erken teşhistir.
Human Papilloma Virus (HPV) nedir?
HPV, çok yaygın görülen bir cinsel yolla bulaşan enfeksiyondur. Cinsel olarak aktif olan pek çok bireyin hayatlarında bir kez bu enfeksiyon türünü yaşadıkları düşünülür. HPV enfeksiyonu olan bireylerin %99 civarındaki çoğunluğunda, virüs 1-2 yıl süre içerisinde temizlenebilir ve bir daha herhangi bir belirti görülmez.
HPV, virüsü taşıyan bir bireyle vajinal, anal veya oral cinsel ilişki yoluyla bulaşır. Her bireyde semptomlarla ortaya çıkmaz. Kondom kullanımı HPV’nin bulaşmasını önlemekte etkilidir, ancak kondom virüsü taşıyan genital bölgelerin tümünü kaplamadığı durumlarda tam koruma sağlamaz.
HPV’nin farklı tipleri vardır. Bazı HPV tipleri kanser türlerine yol açabilir: serviks (rahim ağzı), vajina, vulva, penis, anüs, ağız-boğaz kanserleri. HPV enfeksiyonlarının önlenmesine yönelik aşılar vardır; özellikle genç bireylerde görülen HPV enfeksiyonlarının ve serviks prekanserin görülme sıklığında azalma olmasını sağlamıştır. HPV’nin neden olduğu en sık görülen cinsel yolla bulaşan enfeksiyon, genital siğildir. Genital veya anal bölgelerde lezyonlar şeklinde ortaya çıkar. Genital siğilin temas ile geçebildiği de düşünülür, bu nedenle kondom kullanımının yanı sıra ellerin yıkanması önemlidir. Genital siğillerin tedavisinde ilaç tedavisi, yakma veya dondurma, veya cerrahi müdahale uygulanır.
Human Immunodeficiency Virus (HIV) nedir?
HIV, her türlü korunmasız cinsel ilişki yoluyla veya anneden bebeğe bulaşabilen bir virüstür. HIV’in bireyden bireye geçişini kolaylaştıran durumlar olabilir. Örneğin, birey(ler)in halihazırda başka cinsel yolla bulaşan enfeksiyon(lar)a sahip olması, HIV’in geçişini kolaylaştırabilir.
HIV, HIV ile yaşayan biriyle aynı ortamda bulunmak, öpüşmek/tokalaşmak, aynı tuvaleti/banyoyu kullanmak vb. yollarla bulaşmaz. HIV pozitif kişinin kan, meni, vajinal ve rektal sıvı, anne sütü gibi vücut sıvılarının geçişini sağlayan tüm pratikler (korunmasız cinsel ilişki, kan veya doku nakli/alışverişi) virüsün HIV negatif kişiye geçmesine neden olabilir. HIV tüm cinsel kimlik ve cinsel yönelimden bireyleri etkileyebilen bir virüstür.
HIV, vücuda girdikten sonra 6-12 hafta içinde ELISA testi ile saptanabilir düzeye gelir. Ateş, lenf bezlerinde büyüme, vücutta döküntü, ishal, bulantı dahil olmak üzere pek çok semptomu olabilir. AIDS (Edinilmiş Bağışıklık Yetersizliği Sendromu) HIV enfeksiyonunun ileri evresidir, ancak HIV ile yaşayan herkes AIDS evresinde değildir. HIV/AIDS’in tedavisinde geliştirilmiş ilaçlar vardır. Tedavi altına alınan HIV pozitif bireyler hayatları boyunca AIDS evresine girmeyebilir.
Doğru ve düzenli kondom kullanımı, cinsel yolla bulaşan enfeksiyonları önlemenin en etkili yoludur.
Her tür cinsel birleşmede, her seferinde kondom kullanılmalıdır. İlişki esnasında sürtünmeden dolayı yaşanabilen vajinal veya anal doku zedelenmeleri, kondomun yırtılmasına sebep olabilir ve enfeksiyonlara elverişli bir ortam sağlayabilir. Bu nedenle, kondomla birlikte kayganlaştırıcı kullanılması, (özellikle anal) cinsel ilişkinin daha güvenli olmasını sağlar. Aynı zamanda cinsel ilişki deneyimini daha rahat hale getirebilir. Korunmalı oral cinsel ilişki için kondoma alternatif olarak, kondomu keserek elde edilen oral bariyer de kullanılabilir.
Kayganlaştırıcı kullanmak sizinle veya partnerinizle ilgili bir sorun olduğu anlamına gelmez. Yağ, vazelin veya losyon gibi ürünler kayganlaştırıcı yerine kullanılmamalıdır; bu maddeler kondomun yırtılmasına ve/veya korumasını yitirmesine neden olabilir. Eczanelerde veya kişisel bakım mağazalarında satılan su veya silikon bazlı kayganlaştırıcılar kullanılmalıdır.
Düzenli cinsel sağlık testleri yaptırmak, güvenli cinsellik için vazgeçilmezdir.
Cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlar düşündüğünüzden daha yaygın görülüyor. Her cinsel ilişkide kondom kullanıyor olsanız bile, cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlara karşı düzenli olarak, doktorunuzun (jinekoloji veya üroloji) önerdiği sıklıkta test yaptırmalısınız. Enfeksiyonu olan çoğu kişi belirtiler göstermeyebilir veya enfekte olduğunun farkında olmayabilir, dolayısıyla düzenli cinsel sağlık testleri yaptırmak gereklidir. Aksi halde, enfeksiyon ciddi sonuçlara yol açabilir ve/veya partnerlere geçebilir.
Yeni bir partner ile cinsel ilişkiye girmeden önce her iki partnerin de cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlara yönelik test yaptırması önemlidir. Her bir partnerin test yaptırdığına veya tedavilerinin tamamlandığına emin olana kadar cinsel ilişkiye girmemek doğru olur.
Genital bir rahatsızlığınız olduğunda (anormal akıntı, kaşıntı, uçuk/siğil, koku vb.) dilediğiniz zaman bir jinekoloğa veya üroloğa giderek genital muayene olabilirsiniz. Vajinal muayene ve cinsel sağlık testleri, menstruasyon esnasında da yapılabilir ancak testlerin zamanlaması için doktorunuzun önerilerine uymanız gerekir. Hangi testi ne zaman yaptırmanız gerektiği, ne zaman, hangi tür cinsel ilişkiye girdiğiniz, kaç partneriniz olduğu gibi verilere göre değişebilir.
Farklı enfeksiyonlara yönelik farklı tanısal testler vardır: kan testleri, idrar testleri, vajina, rahim ağzı, rektum, üretra gibi bölgelerden alınan kültür veya biyopsi testleri vb.
HIV testi yaptırarak HIV statünüzü öğrenebilirsiniz. Birey HIV negatif ise bu durumu bilmek ve güvenli cinsellik önlemlerini almak için, HIV pozitif ise gerekli tedaviyi almak, bulaş riskini ortadan kaldırmak ve bağışıklık sistemini desteklemek açısından önemlidir.
İstanbul’da Şişli ve Beşiktaş, Ankara’da Çankaya, İzmir’de Konak, Bursa’da Nilüfer Belediyeleri ve Mersin’de Büyükşehir Belediyesi Kliniği ve Aile Danışmanlık Merkezi, anonim ve ücretsiz danışmanlık ve HIV testi hizmeti sunuyorlar. Şişli Belediyesi, her hafta Salı günü saat 19:00 - 21:00 arasında LGBTİQ+’lara ücretsiz ve anonim jinekoloji hizmeti veriyor.
Pap Smear Testi ise, cinsel sağlık için çok önemlidir. Pap, serviks kanseri, vajinal ve anal kanser türlerinin önlenmesi için yapılan tanısal testtir. HPV virüsü taşıyan bir bireyde virüsün kansere neden olacak derecede ilerlemesini önlemek açısından düzenli pap testi gerekir. 1 ila 3 yılda bir yapılması önerilir. HPV aşısı yaptırmış kişiler de düzenli pap testi yaptırmalıdır. Cinsiyet uyum ameliyatı olmuş trans bireylerin yaptırması gereken tarama testleri, ameliyat öncesi cinsel sağlık geçmişlerine dayanarak doktorları tarafından önerilmelidir.
İstenmeyen gebelikler önlenebilir.
Güvenli cinsel ilişki deneyimi için gebeliği önleyici yöntemlerin etkili ve doğru kullanımı gerekir. Gebeliği önleme her iki partnerin korunması için gereklidir, tek bir partnerin sorumlu olduğu bir önlem değildir.
Başvurabileceğiniz pek çok gebeliği önleme (kontrasepsiyon) seçeneği vardır. Hangi yöntemin size uygun olduğuna karar vermek için mutlaka jinekoloğunuzla konuşmalısınız. Bu kılavuzda, Türkiye’de yaygın olarak kullanılan kontrasepsiyon yöntemlerine yer verdik, tüm yöntemler hakkında sağlık kuruluşlarından bilgi alabilirsiniz.
1. Hormonal Olmayan Kontrasepsiyon
Kondom
Her cinsel ilişkide doğru şekilde kondom kullanımı, gebeliğin ve HIV ve diğer cinsel yolla bulaşan enfeksiyonların önlenmesinde etkili bir yöntemdir. Dış ve iç kondom türleri vardır, bunlar penis ve vajina kondomu olarak da anılır. Vajinaya yerleştirilerek kullanılan iç kondom, cinsel yolla bulaşan enfeksiyonların önlenmesinde neredeyse penise yerleştirilen dış kondom kadar etkilidir, ancak piyasada erişimi kısıtlıdır.
Vajinal, oral veya anal cinsel ilişki esnasında, her ilişki için yeni bir kondom kullanılması gereklidir. Lateks alerjiniz varsa veya vegan içerikli kondom kullanmayı tercih ediyorsanız, içeriğinde lateks olmayan kondomları tercih edebilirsiniz. Kondomun herhangi bir temas başlamadan önce takılması ve tüm cinsel ilişki süresince kullanılması gerekir.
Rahim İçi Araç (Spiral)
Rahmin içine yerleştirilen küçük bir araçtır, sağlık kuruluşlarında uygulanır. Spiralin türüne bağlı olarak, rahmin içerisinde 3 ila 10 yıl süreyle koruma sağlar. Bakır içerikli plastik bir araçtır. (Hormonlu olan rahim içi araç da vardır.)
Diyafram
Rahim ve spermler arasında bariyer görevi gören bir yöntemdir. Silikon veya naylondan elde edilen plastik bir kapağın cinsel ilişki öncesinde vajinaya yerleştirilmesi şeklinde kullanılır. Vajinada 24 saatten uzun süre durmamalıdır.
2. Hormonal Kontrasepsiyon
Oral Kontrasepsiyon (Doğum Kontrol Hapı)
Her gün düzenli olarak bir adet alınan, 21 veya 28 adet paketler halinde satılan haptır. Uzun süre kullanılabildiği, pek çok yaştan sağlıklı bireyin kullanımına uygun olduğu için yaygın olarak tercih edilir. Östrojen ve progesteron içeren ve yalnızca progesteron içeren çeşitleri vardır. Ovülasyonu baskılayarak gebelik için elverişli ortamın oluşmasını engellerler.
Gebeliği Önleyici İğne
Ayda bir veya üç ayda bir kas içine uygulanan, östrojen ve progesteron veya yalnızca progesteron içeren iğnedir. Sağlık kuruluşlarında uygulanır. Günlük takip gerektirmediği için oral kontrasepsiyona kıyasla uygulamasının daha kolay olduğu düşünülebilir.
Vajinal Halka
Östrojen ve progesteron hormonları içeren küçük bir halkanın vajinaya yerleştirilmesi yoluyla uygulanır. Gebeliği önleme metodu oral kontrasepsiyon haplarına benzerdir. 3 hafta kullanıldıktan sonra çıkarılır ve menstruasyon gerçekleşir, ardından tekrar bir halka yerleştirilir.
Acil Kontrasepsiyon (Ertesi Gün Hapı)
*Görseller: macrovector
Korunmasız cinsel ilişki, gebeliği önleyici hap kullanımını unutma veya cinsel ilişki sırasında kondom yırtılması/kayması gibi durumlarda kullanılan haptır. Düzenli olarak kullanılan bir kontrasepsiyon yöntemi değildir. En etkili şekilde kullanılması için cinsel ilişki sonrası 24 saat içinde alınması önerilir (120 saate kadar alınabilir).
*Görsel: freepik
Güvenli cinsellik ve gebeliği önleme konularında partnerinizle konuşmanız, cinsel ve duygusal sağlığınız için önemlidir.
Cinsel deneyimleriniz boyunca cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlardan korunmak, istenmeyen gebelikleri önlemek ve rahat hissetmek için partnerinizle birbirinize güven duymanız, cinsel sağlık ve üreme sağlığı hakkında konuşmanız, açıkça onay vermeniz ve onay almanız önemlidir!
Onay: Kişinin belirli bir cinsel davranışı yaşamak istediğini özgür iradesiyle, sözlü veya bedensel ifade yoluyla net ve açık olarak belirtmesi. Onay tek seferliktir. Bir cinsel davranışa onay vermek o davranışın her zaman kabul edileceği anlamına gelmez.
Kaynak: Cinsel Şiddetle Mücadele Derneği, Kavramlar Sözlüğü
“Cinsellik, seks demektir.” Cinsellik, cinsel istekleriniz, duygularınız ve yönelimleriniz kapsamında tüm cinsel davranışlarınızı ve deneyimlerinizi kapsar.
“Cinsel ilişkide yalnızca penetrasyon esnasında kondom kullanmalıyım.” Kondomun doğru ve etkili bir şekilde kullanılması için vajinal, anal ve oral cinsel ilişkide herhangi bir temas başlamadan kondom kullanmaya başlamanız ve bitimine kadar çıkarmamanız gerekir.
“Gebeliği önlemek için vajina içine boşalma olmadan geri çekilmesi yeterlidir.” Gebelik yalnızca vajinal cinsel ilişki esnasında ejakülasyon (boşalma) ile gerçekleşmez, cinsel temasın başlangıcından itibaren mümkün olabilir. Geri çekilme, gebeliği önleyici bir yöntem değildir ve partnerleri cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlara karşı korumaz.
“Uzun zamandır yalnızca bir cinsel partnerim var, test yaptırmama gerek yok.” Daha önce herhangi bir cinsel yolla bulaşan enfeksiyon testi yaptırmamış kişilerin, partner sayısı veya cinsel ilişki biçimi fark etmeksizin test yaptırması gerekir.
“Kadın cinselliği duygusal ve karmaşıktır, erkek cinselliği ise daha basittir.” Toplumsal cinsiyet normlarından kaynaklanan, bireylere belirli cinsiyet ve cinsellik rolleri yükleyen yaklaşımlar doğru değildir. Her bireyin cinselliğini özgür, güvenli ve istediği şekilde yaşamaya hakkı vardır.
“Mastürbasyon ayıp bir şeydir.” En yaygın mitlerden biri olarak, mastürbasyon kirlilik, ayıp ve suçluluk duygularıyla bağdaştırılır, ancak mastürbasyon doğal ve sağlıklı bir cinsel eylemdir.
Action Canada for Sexual Health & Rights, Sexual Health Info. https://www.actioncanadashr.org
British Association for Sexual Health and HIV, A BASSH Guide to Safer Sex.https://www.bashh.org
Planned Parenthood, https://www.plannedparenthood.org
SPoD, 2014. Cinsel Yolla Bulaşan Enfeksiyonlara Dur De!, http://www.spod.org.tr
Targeted Oncology, 2019. https://www.targetedonc.com
Kadir Has Üniversitesi Cinsiyet Kimliği ve Cinsel Yönelim Çalışmaları Kulübü (KHAS+)
